TOPAKEV VE KARAÇADIR
Taþýnmasý ve kurulmasý çok kolay olduðundan çadýrlar göçebe toplumlar tarafýndan kullanýlan bir mesken türüdür. Toplum bilimciler ve tarihçiler, insanoðlunun maðaradan çýktýktan sonra yaþadýðý ilk meskenin "çadýr" gibi bir yapý olduðu konusunda fikir birliðine varmýþlardýr. Çadýr", eski þekli "çatýr", Farsça "çadýr" dan veya Türkçe "Çat" kökünden türetilerek meydana gelmiþtir. (Osm. Hayme) Türkler bu tür meskenlere. "ev, iv, oba, otak, kerekü, gereke, çerge, çatýr ve çetir"de derler[1]
"Strzygourski" gibi Orta Asya Türk mimarisini yakýndan inceleyen bazý arkeologlar, Asya mimarisinin temel esaslarýnýn çadýra dayandýðýný belirtmekte fakat nasýl aktarýldýðý konusunda bir bilgi vermektedir. Ama, yunan mimari sanatýnýn ahþap mimarisinden doðduðu kabul edilirse, Türk mimarîsinin de çadýrdan geldiði fikri düþünülebilir. Türkler, Orta Asya'da iken kullandýklarý Topak evi, Anadolu'ya geldiklerinde beraberinde getirdiler. Fakat iklimsel deðiþiklikler ve Araplar ile olan sýký iliþkilerin neticesinde Karaçadýr (kýl çadýr) ile tanýþtýlar. Anadolu'nun jeomorfolojik yapýsý keçinin yetiþtirilmesine elveriþli olduðundan bol miktarda kýl elde etmek mümkün oldu ve zamanla, bu çadýrlar Anadolu'nun hemen hemen her yerinde kullanýlmaya baþlandý. Bundan bir süre önce TÜBÝTAK'ýn davetlisi olarak bir gurup Rus profesör ve bilim adamý, Ýstanbul Türk ve Ýslam Eserleri Müzesi'ni ziyaret etti. Müzenin Etnografya departmanýnda bulunan "Topak ev" özellikle ilgilerini çekti ve bir süre sonra kendi aralarýnda konuþarak gülmeye baþladýlar. Daha sonra tercümanlarýndan elde ettiðimiz bilgiye göre; kendilerinin hala Sibirya'da kullandýklarý Topak evi, bizler müzeye kaldýrmamýzdan dolayý güldüklerini öðrendik..
Türk göçebe topluluklarýnýn kullanmýþ olduklarý çadýr týpý üç türlüdür: 1) Karaçadýr; (Kýlçadýr) 2) Alaçýk, yanlarýn yerden baþlayarak kaba taþ ile örüldüðü, üst tarafýn aðaç ve kamýþ çubuklarla örülerek keçe kaplandýðý yarým kubbe þeklinde bir yapýdýr. 3) Topak ev Emirdað yöresinde rastlanan Emirdað tipi Topak evi, bin yýlý aþkýn bir süredir, Türklerin, Moðollarýn, Kýrgýzlarýn, Özbeklerin, Kazaklarýn; Mançurya'dan Anadolu'ya, Urallar'dan; Afganistan'a kadar uzanan dünyanýn dörtte birini oluþturan alanda, Türklerin "yurt", "topak ev", Kýrgýzlarýn "kiyiz üy-keçe ev" adlandýrdýðý, yuvarlak ve tavaný kubbeli ve açýk olan bir çadýr tipidir. Bu tip yapýlar, yan duvarlarý ve tavaný olmak üzere iki kýsýmdan meydana gelir. Yan duvarlarýna "kerege", "derim", "kanat", çatý tekerleðine "Düðnük" adý verilir. Kerege birbirlerini uygun yerlerinden ince kayýþlarla baðlanmýþtýr. Toplandýðý zaman birbiri üzerine gelerek bir demet oluþturan kereðe kucakta kolaylýkla taþýnabilir. Kurulacak yer belirlendiðinde, bu keregeler açýlarak bir yuvarlak teþkil edecek þekilde baðlanýr ve 2- 2,5 metre yüksekliðinde bir kafes meydana getirilir. Kanatlarýn bir yerinde güneþin doðduðu yöne gelmek üzere bir kapý çerçevesi konulur. Bu kapýya "eþik" adý verilir, tepede ýþýk ve hava almak üzere yuvarlak bir delik vardýr. "Tünlük"-Tün gece demektir-, denilen bu delik, yanan ateþin dumanýnýn dýþarýya çýkmasýný saðlar. Geceleri ve yaðmurlu havalarda bu delik keçe ile örtülür. Eþit üzerine asýlan örtü geceleri ve fena havalarda indirilir.
Çadýrýn sadece orta direði kurulurken ve kötü hava þartlarýnda kullanýlýr, normal zamanlarda kullanýlmaz. Çadýrýn iskeleti genellikle söðüt yada çam aðacýndan ýslak veya ýsýtýlarak bükülen çýtalardan yapýlýr. Koyun yününden yapýlan keçeler derimler için dikdörtgen, kubbenin yanlarý için iki tane ortasý oyuk yarým daire, ve tepesi için yuvarlak yada kare þeklinde yapýlýr. Çadýr kurulduktan sonra her tarafý saran geniþ kuþaklar ile çadýrýn her yeri sarýlarak rüzgara karþý direnci arttýrýlýr. Bundan sonra çadýrýn duvarlarý dýþarýdan "çiy" adý verilen boyalý yün veya ipek sarýlmýþ' olan kamýþ sazlarýndan yapýlmýþ hazýr bir örtü ile sarýlýr.
Çadýrýn kanatlarýn üst kýsmýnda nakýþlý bir pervaz yer alýr. Saçak gibi olan bu kýsma Kazak-Kýrgýzlar "tödöge", Osmanlýlar "Çadýr soyvaný" Fransýzlar "Lambreguin" derler. Nitekim buna benzer bir yapýyý daha sonraki dönemlerdeki mimaride iç veya dýþ mekanlarýn süslemelerinde görmekteyiz. Türkiye'deki çadýr örnekleri ile ilgili terimler, bunlarýn Horosan Türkmenlerinden geldiðini göstermektedir. Çadýrýn ortasýnda, soðuk havalarda ateþ yakýlan bir yer bulunur, Buna "korluk" denilir. Kapýnýn karþýsýnda bulunan kýsma ise "tor" adý verilir. Burada yükler (sandýklar, hurçlar, hararlar, heybeler, ve bohçalar) yer alýr. bunlarýn önüne halýlar serilir. Asýl ve reis çadýrlarýna (ak ev) derler. Zengin insanlarýn topak evlerinde, duvarlara halýlar asýlýr. Kýrgýz-Kazaklar ve çoðu göçebe Türklerde çadýrýn saðý ve solu; içeriden kapýya doðru bakýldýðýnda, saða ve sola gelen taraflardýr.
Kapýdan girilince sað tarafta at derisinden yapýlan kýmýz tulumu (saba) ve onun yanýnda yemek kaplarý yer alýr. Kiler olarak kullanýlan kýsmýn yanýnda yatak ve yataðýn hemen yanýnda ev sahibinin giyim kuþamý ve silahlarýna asýldýðý bir demir kazýk bulunur. Karaçadýrlar genelde keçi kýlýndan veya kara yünden çul tarzýndan (bezayaðý) dokunan büyük bir örtü, onu geren ve destekleyen 2-3 direk ile ip ve kazýklardan ibarettir. Oðuz boylarýnýn Anadolu'ya keçeden yapýlmýþ topak evlerle gelmiþ olmalarý olasýdýr. Ancak iklim þartlarý ve göç izleklerindeki deðiþiklikler nedeniyle pek çok boyun burada karþýlaþtýklarý Arap-Bedevi karaçadýrlarýna çok benzeyen bu tür karaçadýrlarý benimsedikleri düþünülmektedir. Yörükler arasýnda çadýr 60-80 cm geniþliðindeki 5,7 veya daha fazla sayýdaki keçi kýlýndan dokunmuþ kanatlardan oluþan üst parçanýn adýdýr. Üç ile beþ adet direk tarafýndan taþýnan bu parça 4,5 metre ile 9 metre uzunluðunda ve üç metre ile beþ metre veya daha fazla geniþlikle olabilir. Bu parçalar ýstar veya mutaflarda dokunur.
Bir çadýr genellikle beþ parçadan meydana gelir, büyükleri yedi parça olur. Kanatlar yanyana getirilerek dikilir. Bunun için kanatlar düzgünce bir yere serilir. Kanatlarýn dar kenarlarý saçaklýdýr. Bir tarafýnda, kanadýn saçaklarý arasýndan düzgün birer aðaç geçirilerek bu aðaçlarýn baþlarýna uzun birer ip baðlanýr. Bu ipler, her kanat için ayrýca hazýrlanmýþ bir kazýða, bir kaç kiþi tarafýndan asýlmak ve iyice gerdirilmek suretiyle baðlanýr ve kazýklara çakýlýr. Bu þekilde gerdirilen kanatlar usta birisi tarafýndan dikilir. Çadýrý herkes dikemez. Bu bir tecrübe ve ustalýk iþidir. Kanatlar dikilirken, diðer bir kimse, kanatlarda kýrýþýklýk kalmamasý için kalýn bir sopa ile kanatlara devamlý olarak vurur.
Çadýr dikilirken muhakkak bir koyun veya davar kesilir ve orada çadýrý dikmeye yardým edenlere yemek verilir[2]. Üst kýsýmda stillerin üzerine gelen 15-20 cm eninde bir þerit çadýrýn etrafýný dolaþýr ki buna bazý yörelerde "Saçak" denilmektedir. Sitil ve kapaklar, çadýrýn ön, arka ve yanlarýný örten parçalardýr. Çadýra cepheden bakýldýðýnda en baþtaki direðe "ön direk" sýrasýyla ayný hizada ve ortadaki direðe "Orta direk", en arkadakine ise "arka direk" denilir. Çadýrýn tabanýnda hasýr, onun üzerinde ise çadýrýn büyüklüðüne göre bir veya daha fazla keçe, dokuma yaygýlar bulunur.
Çadýrýn içinde bulunan malzemeyi þu þekilde sýralayabiliriz. Kahve takýmý, lamba, fener, kaþýklýk, dibek, el taþý, yayýk, salýncak, su kabaklarý, tezgah, tencere, saç, sacayak, oklava, þiþ (ekmek çevirecek), ibrik, namazlýk, ekmek soðarasý, deve havutu, merkep palaný, tokmak, tokaç, kazan tenekesi, kevgir, serek, (Çadýrýn önüne serilir) kahve deðirmeni tüfek, kýlýflý kaval, düdük, kemençe, baðlama vb. gibi) Ýlk defa dokunup kurulan, yeni kullanýlan çadýr az da olsa yaðmuru geçirir.
Yaðmur esnasýnda veya yaðmurdan sonra çadýr stil ve kapaklarý özellikle üst örtü iç taraftan süpürge ile süpürülür. Çadýrýn içindeki ocakta çýkan dumanlarýn isleri gözlere yapýþýr ve çadýr yaðmuru geçirmez hale gelir. Bir çadýrýn ömrü yaklaþýk olarak 25-30 yýl kadardýr. Fakirlerin çadýrlarý biraz daha küçük olur. En büyük çadýr aþiret reisinin çadýrýdýr. Aþiret reisinin bir de misafirleri için ayrý bir çadýrý bulunur ki buna "Oba Çadýrý" denilir. Dýþtan baþ direðin olduðu tarafa, saçaklara, nazara karþý nal, kaplumbaða kabuðu gibi þeyler baðlanýr.
Çadýrýn içinde ise âlâ çuvallarýn üzerine kaplumbaða kabuðu, çuvalýn ön tarafýna ve gövdesine gelecek þekilde ters olarak silah da baðlanabilir. Yörüklerin içlerinde eþyalarýný sakladýklarý yatay þeritler halinde dokunmuþ "âlâ çuval" dedikleri çuvallar mevcuttur. Bunlar ayný zamanda çadýra gelen misafirlerin oturunca sýrtlarýný dayayabilecekleri rahat ve gösteriþli bir dayanak görevini görürler. Bu çuvallar, tezgahta çift olarak dokunurlar ve göç esnasýnda her bir çift, deveye biri bir yanda diðeri diðer bir yanda olmak üzere yüklenir.
Desenler, Yörüklerin "kirtme" dedikleri Sumak tarzý dokumayla yapýlmýþtýr. Çuvallardaki desenlere, "Alyanak, Göklüayak ve kýrk budak", gibi isimler verilmektedir. Ýçlerinde Bulgur ve un saklanan çuvallarýn yanýsýra, elbiselerin saklandýðý çuvallarda bulunmaktadýr.
Karaçadýr ve Topak evi beraber ele aldýðýmýzda þu saptamalarý görebiliriz. Karaçadýr'ý kadýn dokur, ve kadýn diker ve kadýn toplar. Ama, topakev, keçenin yapýmý dahil tamamý ile erkeðe aittir. Türkler Orta Asya'da iken kadýnýn ailede büyük bir önemi vardý, ama Türklerin, Araplar ile iliþkilerinin neticesinde kadýn ikinci plana düþerek, ve her türlü iþ kendilerine býrakýlmýþtý.
Karaçadýr, sýcaktan Topak ev ise soðuk ve rutubetten korunmak için ideal bir mesken yapýsýdýr. Her ikisinin de taþýnmasý, kurulmasý, yapýmý kolay, gerektiðinde bölmeler ile ayrýlabildiði için, göçebe toplumlarý tarafýndan tercih edilmektedir. Karaçadýr, keçe kýlýndan yapýlýrken, Topak ev keçeden, koyun yününden yapýlmaktadýr. Gün geçtikçe, Yörükler yerleþik hayata geçmektedirler. Eskiden develer ile gidilen yaylalara bugün kamyonlar ile gidilmekte, kurulan kýl çadýrlarýnýn yerini bugün, biriketten yapýlmýþ iki katlý yayla evleri almaktadýr.
YARARLANILAN KAYNAKLAR
[1]- Abdülkadir Ýnan,"Orta Asya Türklerinde Çadýr ve Kýmýz", T.Folklor Araþ. Temmuz 1973, sayý:288.
[2]- Kutlu Özen, "Sivas Yöresinde Geleneksel Türk Çadýrcýlýðý", K.ve T.Bak, Milli Folklor Araþ. Dairesi yay. 1990.
www.kamilguller.com
0 yorum:
Yorum Gönder